یک پاراگراف

یادی از

 یگانه موذن تاریخ ایران

 

ششم خرداد سال جاری ( 27 می)، برابر با دومین سال درگذشت استاد زنده ياد رحيم مؤذن زاده اردبيلي است. هجران او  اندوهي ژرف بر دل عاشقان صداي اذان جاودانه اش بود. نوشته زير نگاهی گذرا به آن اذان تاريخي و زنده ياد مؤذن زاده اردبيلي و جايگاهش در ميان مردم و علاقه مندان صداي آن مرحوم دارد.

در قرن حاضر، چهار رويداد منحصر به فرد در موسيقي آئيني مذهبي ايران ثبت گرديد، نخست اذان معروف بيات ترك با صداي استاد رحيم مؤذن زاده، دوم تصنيف «علي گويم علي جويم» با آواز و تنبور  زنده یاد درويش امير حياتي، سوم مجموعه مناجات های زنده یاد سید جواد ذبیحی و چهارم دعاي ربنا با صداي پهلوان آواز ايراني محمدرضا شجريان. از اين چهار مورد، اولي به دلايلي از جمله كاركرد روزانه آن، جايگاهي بسيار متفاوت يافت. تصنيف جذاب درويش اميرحياتي نیز در روزهاي سيزده رجب و عيدغدير خم نوازشگر گوش هاي شيعيان علي(ع) شد. مجموعه مناجات های منحصر به فرد مرحوم ذبیحی که پیش از انقلاب نوازشگر گوش مومنان بود، پس از انقلاب بنا به دلایلی –ظاهراً سیاسی- در رادیو و تلویزیون ایران بایکوت شد و چهارمي ربناي شجريان هر سال به مدت يك ماه بر سر سفره افطار مومنان همچنان به ميهماني مي آيد. اما اذان استاد رحيم مؤذن زاده،  روز و شب و ماه و سال نمي شناسد. روز عاشورا، روز بعثت، عيد نوروز،  نيمه شعبان و هر روز ديگري را كه تصور كنيم گوشهايمان ميزبان صوت اذان اوست و خواهد بود. يك پرسش ساده: چرا اينگونه است؟

 

چند سال پيش در آبان ماه 1382 خبرگزاري ايسنا، گفت وگويي منحصر به فرد از خالق اذان جاودانه را به خروجي خود فرستاد. پيرو اين حركت، تقريباً تمام روزنامه ها به نقل از ايسنا، حرف ها و عكس هاي استاد رحيم مؤذن زاده را خواندند و ديدند. تازه معلوم شد خيلي ها از وجود او بي خبر بودند. همان موقع در هفته نامه مهر مطلبي با عنوان راز ماندگاري اذان ترك نوشتم و به زعم خود دلايل گيرايي اين اذان منحصر به فرد را قلمي كردم كه بيات ترك گر چه مشتق از دستگاه عظيم شور است اما به علت متفاوت بودن شاهد آن با شاهد شور، خاصيتي ويژه داشته و آن حالت متمايل به حزن شور را ندارد. از طرفي نزديكي به فضاي ماهور نيز وجه نشاط آوري اش را افزايش داده است بي آنكه حالت حماسي به خود بگيرد. در پايان مطلب هم نتيجه گرفته بودم «در واقع بيات ترك، شورانگيزي را از شور و نشاط را از ماهور به ارث برده است.»

همه اينها در حالي بود كه خود استاد مؤذن زاده در همان گفت وگوي ايسنا، راز ماندگاري اذانش را گفته بود و من در وادي ديگري به دنبال آن مي گشتم! مي دانيد چرا اين اذان گيرا و زيباست؟ «براي اينكه باطن خوشگل است. براي اينكه اين اذان را با دهان روزه گفتم تا قربت الي الله باشد. اين يك كار مادي نبود بلكه معنوي بود. نتيجه اش را هم مي بينيد.» شايد اين منطق استاد،  رمز يكي يكدانه بودن برخي آثار هنري را برايمان بگشايد. از تجزيه و تحليل فني كه هيچ وقت به نتيجه متقني نرسيديم. هر آنچه را براي يك اثر هنري جذاب شمرديم عين آن و يا مشابه آن را براي يك اثر هنري قوي و غيرجذاب نيز يافتيم و آخر هم نفهميديم چرا سرود «اي ايران» اين قدر در دل مردم جا باز كرده است. اما گويي منطق استاد رحيم مؤذن زاده،  قوي تر از تجزيه و تحليل هاي فني جواب مي دهد. «الان ۵۰ سال است كه كسي نتوانسته روي اين اذان من اذان بگويد. حتي برادرم سليم كه آن صداي گيرا و زيبا را دارد و اين خواست خداست. همان خدايي كه مي گويد اگر با من يكصدايي کنید، محبت شما را به قلوب همه مي اندازم.»

اين استدلال از جنس ديگر است. با آنچه ما همواره مي خوانيم و مي نويسيم تفاوت بسيار دارد و البته در دنياي مادي و ماشيني امروز خريداري هم ندارد. دنياي مادي دلايل خاص خود را مي جويد و هميشه هم ناقص مي يابد. ولي مؤذن زاده با اطمينان به جواب كامل رسيده است. «مي خواهم بگويم در هر كاري كه خدا و اخلاص در نظر گرفته شود، آن كار جواب مثبتي خواهد داد.»

 

اذان گويي با لحن موسيقي ايراني و مشخصاً نوع شهري آن، پيش از مؤذن زاده توسط بزرگاني از خوانندگان آواز ايراني تجربه شده بود. نخستين نمونه ضبط شده روي صفحات گرامافون در سال حدود 1308 خورشیدی*، متعلق به جناب ابوالحسن دماوندي از خوانندگان اواخر قاجاریه و اوایل پهلوی است. اين اذان نيز در فواصل بيات ترك و مشخصاً درآمد اول است.

 

اذان بیات ترک با صدای جناب دماوندی را بشنوید

 

پس از جناب دماوندي حدود 15 سال بعد، تاج اصفهاني خواننده نامدار مكتب اصفهان، تجربه ديگري را باز هم در بیات ترک به ثبت رساند** تا اينكه در سال ۱۳۳۴ خورشيدي، جوان ۳۰ ساله اي به نام رحيم مؤذن زاده در استوديوي شماره ۶ راديو پس از چند بار سعي و تلاش در گوشه هاي مختلف موسيقي ايراني، سرانجام اذان معروفش را در گوشه «روح الارواح» بر زبان جاري ساخت.

 

اذان بیات ترک با صدای تاج اصفهانی را بشنوید

 

اينكه رحيم ۳۰ ساله چگونه به اين تلفيق جذاب رسيده،  بر ما نامعلوم است. فقط مي توانيم حدس بزنيم كه در اين خصوص، ذهن او از تجربه قدما خالي نبوده است. به عبارتي دانه اي را كه جناب دماوندي در بيات ترك كاشت، تاج اصفهاني آبياري كرد و مؤذن زاده هم آن را پرورش داد تا به ميوه شيريني براي گوش ميليون ها مسلمان تبدیل شود.

 

اذان بیات ترک با صدای رحیم موذن زاده را بشنوید

 

 استاد رحيم مؤذن زاده، صرف نظر از اذان معروفش، به ابزار موسيقي اصيل ايراني واقف بود و روي اين گنجينه گرانبها تعصب مي ورزيد. مي گفت: «ما ايراني هستيم. اذان ما بايد برخاسته از خودمان باشد. الان اذان خوان هايي هستند كه تقليد مي كنند از عربستان و اين پسنديده نيست. خود ما بايد ابتكار به خرج دهيم.» استاد رحيم ثروت و مكنتي نداشت تا اینکه به مصداق «سعديا مرد نكونام نميرد هرگز» يكي از ثروتمندان جهان شد با كوله باري از جاودانگي و چه خوش گفت: «افتخار دارم، با گفتن آن يك اذان، براي اسلام و مملكتم كاري كرده ام. ما كه نه ثروت داريم و نه مكنت و همين يك اذان برايمان بهترين خير است.»

از موقعي كه استاد رحيم برايم كشف شد، يعني همان گفت وگوي تاريخي با ايسنا، گهگاه به او فكر مي كردم كه مرد بزرگي است و كار بزرگي هم كرده است. ما چه مي توانيم بكنيم؟ تا اينكه اسفند ۸۳ طرح مفصلي به مركز موسيقي وزارت ارشاد پيشنهاد دادم تا در آبان ماه ۸۴ همزمان با ماه رمضان، مؤذنان برجسته ايران و جهان اسلام در تهران گرد هم آيند و ضمن انجام يك كار عميق پژوهشي پيرامون موسيقي اذان در جهان اسلام، از استاد رحيم مؤذن زاده به عنوان شاخص ترين اذان گوی ايراني در كنار ديگر مؤذنان ميهمان تجليل شود.

طرح با استقبال مديران مركز موسيقي روبه رو شد و جلساتي هم پيرامون آن تشكيل گرديد. در همين اثنا خبر آمد كه استاد در بيمارستان مدائن بستري شده اند. اخبار مربوطه را هر روز از رسانه ها پيگيري مي كردم و به ويژه روزي كه خبرگزاري ها خبر دادند استاد از بيمارستان مرخص شدند. ترخيص وي روزنه اميدي بود تا كنگره اذان جهان اسلام را با حضور پر بركتش عطرآگين كنيم و به زعم خود از او تجليل نماييم اما روح بي قرار استاد، ظاهراً تاب تحمل اينجا را نداشت و از تجليل ما هم بي نياز بود. او دوست داشت توسط كساني تجليل شود كه نيم قرن نامشان را با زيباترين آهنگ، صبح و ظهر و شب سرداده بودند.

 

استاد رحيم موذن زاده اردبيلي بدون اغراق اسطوره موسيقي آئيني و مذهبي ماست. هيچكس در طول تاريخ فرهنگي ايران معاصر نتوانسته است اثري بيافريند كه به اين گستردگي در خاطر ايرانيان نقش ببندد. بيش از يكصد ميليون ايراني از ۱۳۳۴ تاكنون اذان بي نظير او را شنيده اند، مي شنوند و خواهند شنيد. علاوه بر اين ميليونها مسلمان شيعه غير ايراني با اذان وي انس و الفتي ديرينه دارند و اگر نبود اختلاف مذاهب اسلامي بر سر فرازهايي از اذان، بي گمان صداي موذن زاده ميهمان گوش جمعيتي بيش از يك ميليارد نفر بود. بلال حبشي با ويژگي هاي مخصوص خود، نامدارترين موذن صدر اسلام شد و امروز موذن زاده اردبيلي در جايي دورتر از حجاز، نامدارترين موذن جهان اسلام گرديد. خدايش بيامرزد اگر چه او بي نياز از دعاي ماست.

 

* تاریخ دقیق این ضبط ها را آقای امیر منصور پژوهشگر و دیسکوگراف آثار قدیمی ایران می دانند که امیدوارم در بخش نظردهی همین مطلب شرکت کنند و آن را به اطلاع دیگر دوستان علاقه مند برسانند.

** به تازگی موسسه آوای مهربانی علاوه بر موارد ذکر شده، مجموعه کم نظیری از اذان های ایرانی، عربی و ترکی را منتشر کرده است که در میان آنها می توان به نمونه هایی از اذان سلیم موذن زاده (برادر رحیم)، جهانبخش گردی زاده معروف به بخشو و سعادتمند قمی اشاره کرد. شاید در آینده به آنها نیز بپردازم.

 

منبع