گردباد گرمسيري گونو
دپارتمان علوم زمين، دانشگاه UCL، لندن
واژه «توفان» در فارسي دري از واژه چيني «تاي فونگ» (تاي= بزرگ؛ فونگ= باد) گرفته شده است و منشأ آن احتمالاً به دوره داريوش يكم هخامنشي مي‌رسد كه به سبب علاقه پارسيان به تجارت دريايي، ناوگاني اكتشافي را به سمت درياهاي شرق آسيا فرستاده بود. در لغتنامه فارسي دهخدا، توفان را آب بسيار و باران سخت و انقلاب هوا معني كرده‌اند كه با آنچه درباره توفان‌هاي گرمسيري چين و شرق آسيا مي‌دانيم، همخواني دارد. در يكي از منابع ايران باستان به نام كتاب «بُن دَهِش» يا «آفرينش آغازين» اين‌گونه توفان‌ها را به ديوي به نام «چَشمَك» نسبت داده‌اند كه آب دريا را به جوّ زمين مي‌برند. همانگونه كه خواهيم ديد اين باور ايرانيان باستان چندان هم نادرست نيست.
هر سال افزون بر 80 توفان گرمسيري در جهان روي مي‌دهد. زمان وقوع اين توفان‌ها در نيمكره شمالي از فروردين تا مهر و در نيمكره جنوبي از آبان تا اسفند است. در شمال اقيانوس هند كه توفان‌هاي آن مي‌تواند دامنگير مناطق جنوب شرقي ايران ما هم بشود در ماه‌هاي تير و مرداد شمار توفان‌ها فروكش مي‌كند.
توفان‌هاي گرمسيري به شكل گردباد‌هاي غول‌پيكري به اندازه چند صد كيلو متر هستند كه مانند جاروبرقي هواي اطراف را به طرف خود مي‌كشند. همين حركت شتابناك هوا را ما به صورت باد شديد حس مي‌كنيم و در تصوير‌هاي ماهواره‌اي به شكل حركت توده‌هاي ابر (بخار آب) به سمت مركز يا چشم توفان مي‌بينيم.
توفان‌هاي گرمسيري هميشه روي درياها و اقيانوس‌ها شكل مي‌گيرند چون براي حركت خودشان به نوعي سوخت يا انرژي گرمايي نياز دارند. در سياره ما اين ذخيره انرژي گرمايي آب درياها و اقيانوس‌هاست زيرا آب دريا هر چند ديرتر از خشكي‌ها گرم مي‌شود اما در عوض اين گرما ديرتر و طولاني‌تر در خود حفظ مي‌كند و به آرامي پس مي‌دهد. توفان‌هاي گرمسيري با استفاده از اين منبع انرژي گرمايي موتور محركه خودشان را روشن نگه مي‌دارند و در عين حال چون به خشكي مي‌رسند و از منبع سوخت جدا مي‌شوند موتورشان از كار مي‌افتد و از حركت و جنبش مي‌افتند. اما چگونه؟
شكل‌گيري توفان‌هاي گرمسيري شش شرط دارد كه اگر هر يك از آنها از ميان برود توفان يا اصلاً شكل نمي‌گيرد يا زود از ميان مي‌رود. اين شش شرط از اين قرارند:
1) شرط يكم اين است كه دماي آب دريا يا اقيانوس تا عمق 70 متري از 26 درجه سانتيگراد گرم‌تر باشد تا بتواند هواي بالاي خودش را براي زمان كافي گرم نگه دارد وگرنه موتور توفان به خاطر نرسيدن سوخت يا همان منبع انرژي گرمايي به اصطلاح خفه مي‌كند.
2) شرط دوم آن است كه يك واسطه خوب براي انتقال اين گرما ازداخل آب به هواي بالاي آب وجود داشته باشد. اين واسطه حمل گرما، بخار آب است. بخار آب يا رطوبت بايد تا ارتفاع 3 تا 6 كيلومتري از سطح آب را فرا بگيرد. اين همان چيزي است كه ما به آن هواي شرجي يا گرم و مرطوب مي‌گوييم.
3) يك هسته اوليه يا توفان كوچك بايد وجود داشته باشد تا بتواند جنبشي را در درون اين هواي گرم و مرطوب پديد آورد.
4) محيط پيرامون اين توفان كوچك بايد كاملاً آرام وكم باد باشد (به اصطلاح علمي بايد نيروي برشي باد در لايه‌هاي هوا ناچيز يا كم باشد) و گرنه خود توفان اوليه به سرعت از هم مي‌پاشد و بادهاي افقي آن را پراكنده مي‌كنند.
5) مكان توفان بايد دست كم 5 درجه بالا يا پايين‌تر از خط استوا ( خط برابران) باشد تا نيروي كوريوليس (نيروي حاصل از چرخش محوري زمين) بتواند درگير شود و توفان را به سمت عرض‌هاي جغرافيايي بالاتر به اصطلاح «هل» بدهد وگرنه توفان مانند فرفره‌اي كه نيرويي براي حركت ندارد از حركت باز مي‌ايستد و پس از تمام كردن گرماي اطراف خودش و ريزش رطوبت به شكل باران از كار مي‌افتد.
6) در بالاترين لايه توفان گرمسيري يك جريان نيرومند افقي بايد موجود باشد تا هواي گرمي را كه توفان از پايين به بالا مكيده است از توفان دور كند و جاي آن را به هواي سرد بدهد وگرنه با انباشتگي هواي گرم در بالاي خود توفان، توفان در خودش خفه مي‌شود و از كار مي‌افتد.
اما اين موتور توفان چگونه كار مي‌كند؟
توفان كوچ اوليه هواي گرم و مرطوب را به طرف بالا مي‌مكد. در ارتفاع زياد چون هوا سردتر است بخار آب گرمايي را كه از آب دريا گرفته است تا تبخير شود به محيط اطرافش در داخل توفان پس مي‌دهد. توفان گرم‌تر مي‌شود و بخار آب كه سرد شده به شكل قطره‌هاي درشت باران به پائين افتد.
همين گرمايي كه بخار آب به ستون گرم و بارونده هوا مي‌دهد موتور محركه توفان كوچك اوليه مي‌شود و آن را به گردبادي غول پيكر تبديل مي‌كند. اما همين توفان بزرگ وقتي به خشكي مي‌رسد( مثلاً به ساحل چابهار در بلوچستان) چون از منبع بخار آب كه دريا باشد، جدا مي‌شود به سرعت از انرژي حركتي آن كاسته مي‌شود، سرعت باد‌هايش فرو كش مي‌كند تا سر انجام به كلي از ميان مي‌رود. دليل اصلي آن هم اين است كه درون فلات ايران هوا خشك است و رطوبت چنداني ندارد تا انرژي گرمايي را از طريق بخار آب به هوا منتقل كند.
جالب اينجاست كه در مركز توفان كه آن را چشم توفان هم مي‌نامند (و در مورد توفان گونو20-25 كيلومتر قطر دارد) هوا همواره صاف، آرام، آفتابي و گرم است!
توفان‌هاي گرمسيري منشأ باران و بركت براي سواحل چين، ژاپن، جنوب شرقي آسيا و هند هستند و اگر هر سال اين‌گونه توفان‌ها به وقوع نپيوندند مردم اين كشور‌ها بايد با خشكسالي دست و پنجه نرم كنند.
در اخبار خبرگزاري رسمي عربستان سعودي با نوعي خوشحالي آمده بود كه توفان گونو با سرعت 170 كيلومتر در ساعت به سوي «تهران» در حركت است به گونه‌اي كه گويي اين توفان براي مجازات ايراني‌ها آمده است! اين خبر كذب محض است چون همانگونه كه اكنون شما نيز مي‌دانيد، توفان‌هاي گرمسيري در مواجهه با خشكي به سرعت انرژي و توان خود را از دست مي‌دهند و جز بارش‌هاي پر بركت چيزي با خود ندارند. اين‌كه چنين توفان‌هايي در شرق آمريكا سبب خسارت مي‌شوند بيشتر به سبب شيوه خانه سازي آمريكايي‌هاي آن مناطق است كه اكثراً سياه‌پوستان فقيرند و در خانه‌هاي آلونك‌مانند چوبي زندگي مي‌كنند. افزون بر اين انحصار خبري رسانه‌هاي آمريكايي سبب مي‌شود تا در بازتاب تلفات اين توفان‌ها اغراق شود. يك بررسي نشان داده است كه پوشش خبري مرگ يك آمريكايي در رسانه‌هاي غربي برابر پوشش خبري مرگ 13انسان آسيايي است!
منبع