مشکل زیست محیطی "ریزگرها" چند سالی است که معضلات زیادی را برای ساکنان مختلف نواحی شهری و روستائی بوجود آورده است. علاوه بر آن مشکلات متعددی در حوزه های کشاورزی، سلامت، محیط زیست، صنعت و غیره را دامن زده است. مشکلاتی که پیش از این وجود نداشته است. در این مقاله سعی شده است با مروری بر مقالات ارائه شده توسط محققان در حوزه های مختلف علمی، همچنین ارائه نظرات مختلف نویسنده مقاله، گذری بر تئوری پیدایش ریزگرد، علت پیدایش این مشکل در ایران، مشکلات ناشی از آن در زمینه های مختلف و در نهایت راه حل پیشنهادی داشته باشد.
این مقاله در نشریه داخلی انجمن مهندسان مشاور استان فارس و پس از سخنرانی در آن انجمن به چاپ رسیده است.
بارش غبار، گذر علمی اجمالی بر پدیده "ریزگرد" در ایران
(منشاء، آسیب، علت و راه حل)
افضلی، سید فخرالدین
استادیار بخش مدیریت مناطق بیابانی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه شیراز-afzalif@shirazu.ac.ir
چکیده:
مشکل زیست محیطی "ریزگرها" چند سالی است که معضلات زیادی را برای ساکنان مختلف نواحی شهری و روستائی بوجود آورده است. علاوه بر آن مشکلات متعددی در حوزه های کشاورزی، سلامت، محیط زیست، صنعت و غیره را دامن زده است. مشکلاتی که پیش از این وجود نداشته است. در این مقاله سعی شده است با مروری بر مقالات ارائه شده توسط محققان در حوزه های مختلف علمی، همچنین ارائه نظرات مختلف نویسنده مقاله، گذری بر تئوری پیدایش ریزگرد، علت پیدایش این مشکل در ایران، مشکلات ناشی از آن در زمینه های مختلف و در نهایت راه حل پیشنهادی داشته باشد.
کلمات کلیدی: ریزگرد، محیط زیست، فرسایش بادی
مقدمه:
نظر به اینکه در تاریخ بهمن ماه 1390 کنگره ملی در اهواز با عنوان "اولین کنگره بین المللی پدیده گرد و غبار و مقابله با آثار زیانبار آن" با شرکت محققان و عوامل اجرائی داخل و خارج از کشور برگزار گردید، که نویسنده مقاله در پنلهای بیابانزدائی، صنعت و پزشکی بعنوان داور حضور داشته و عضو کمیته علمی این کنگره بین المللی نیز بوده است. لذا در تدوین این مقاله علاوه بر تحقیقات نویسنده مقاله، از منابع مستند و معتبر گزیده برخی مقالات مهم این کنگره بهره گرفته شده است و به هیچ وجه اخبار رسانه ای نقل قول نشده است. لذا این مقاله به نوعی حاصل پژوهش محققین برجسته بوده و نوشته ای بر اساس گزارش خبرگزاریها نیست. علیرغم محدودیت در تعداد صفحات، در نحوه تنظیم آن به روان سازی و گویائی مطالب علمی توجه شده است.
1. ریزگرد چیست؟ چگونه بوجود می آید؟
ریزگردها بطور غالب از ذرات بسیار ریز خاک یعنی سیلت و رس و کمی شن ریز تشکیل شده اند. ریزگرد یکی از پیامدهای فرسایش خاک یعنی فرسایش بادی محسوب می شود و یکی از دلایل عمده ایجاد و تشدید آن بی توجهی انسان به توسعه پایدار می باشد. این ذرات به دلیل وزن بسیار کم توانائی آن را دارند تا در صورت مهیا بودن سایر شرایط، کیلومترها در هوا معلق مانده و بتوانند مسافت زیادی را بپیمایند. این ذرات از نظر شیمیائی از فعالترین بخشهای شیمیائی خاک محسوب می شوند که به همین دلیل می توانند در منطقه برداشت (مثلاً اراضی کشورعراق) انواع کاتیونها یا مواد شیمیائی و آلی را به خود جذب و پس از کیلومترها در منطقه رسوب (مثلاً ایران) برجای بگذارند. همین امر حساسیت موضوع را دو چندان نموده یعنی خطراتی که به لحاظ آلودگی در محل برداشت وجود دارد به منطقه رسوب منتقل می شود، که البته علاوه بر مشکلاتی است که تنفس این ریزگردها بوجود می آورد.
2. منشاء برداشت ریزگردهای ایران.
در تحقیقی 12 مورد گرد و غبار مورد مطالعه قرار داده شده است. بر اساس مطالعات با استفاده از عکسهای ماهواره ای، آمایش زمینی، ایستگاه های هواشناسی سینوپتیک، نقشه های خاکشناسی و پوشش دو منشاء عمده خارجی برای ریزگردهای ایران شناسائی شده است:
الف – مسیر شمال غربی(غرب) – جنوب شرقی(شرق): این مسیر جریان باد، ستونهای گرد و غبار شکل گرفته در کشورهای عراق و سوریه را به منطقه غرب ایران انتقال می دهد. این مسیر را می توان مسیر اصلی انتقال گرد و غبار دانست. تعداد 10 مورد از 12 مورد دارای چنین جهتی می باشند. با رهگیری این مسیر، محدوده ساحل غربی رودخانه فرات و ساحل شرقی رودخانه دجله، بعنوان کانون وقوع گرد و غبار مورد شناسائی قرار گرفت.
ب- مسیر جنوبی – شمالی: از سواحل جنوبی خلیج فارس آغاز شده و به ایران غربی ختم می شود. از میان 12 مورد گرد و غبار تنها 2 مورد در این مسیر به سمت غرب ایران جا به جا شده اند. بررسی مسیر دوم نشاندهنده آن است که محدوده بیابانی شرق و جنوب شرق عربستان بعنوان محدوده مستعد در ایجاد آن می باشند.
با توجه به نقشه های رهگیری ترسیم شده و شناسائی مسیرهای جا به جائی گرد و غبار به غرب ایران می توان حدود کلی کانون های این پدیده را کشورهای عراق و سوریه به عنوان کانون اصلی و شرق و جنوب شرق شبه جزیره عربستان را بعنوان کانون ثانویه تولید گرد و غبار معرفی نمود(درویشی بلورانی و همکاران ; 1390).
لازم به ذکر است که منابع داخلی تشدید یا ایجاد کننده ریزگردها سهمی کمتر از حدود 5 درصد در ایجاد ریزگردها را دارند اما توجه به آنها نباید فراموش شود.
3. اثرات و مشکلات بوجود آمده توسط پدیده ریزگرد:
طوفانهای گرد و غبار منجر به تعطیلی مدارس، لغو پرواز هواپیماها، اخلال در عملکرد نیروگاههای برق، کاهش منابع آب (از بین رفتن منابع آب)، اختلال در سیگنالهای تلویزیونی، افزایش تعداد مراجعات به کلینیک ها به دلیل مشکلات تنفسی و موارد دیگر می گردد که در این مجال اندک فقط برخی موارد بررسی شده و مورد تحقیق قرار گرفته مورد اشاره قرار خواهند گرفت.
3.1. صنعت برق:
از میان صنایع مختلفی که مورد آسیب قرار می گیرند مطالعات تخصصی روی صنعت آب و برق استان خوزستان نشان داده است که ریزگردها پستهای برق این استان را به شدت تحت تاثیر قرار داده است. تعداد حوادث در سالهای 1387، 1388 به ترتیب از 783 به 1234 مورد رسیده است. همچنین این پدیده شبکه های توزیع برق را دچار مشکلات جدی نموده است و قطعی ها و خاموشی های زیادی را بوجود آورده است که آمار آن از سال 1387 یعنی 194 مورد به 383 مورد در سال 1388 رسیده است (حبیبیان و جورابیان; 1390).
3.2. محیط زیست و کشاورزی:
گرد و غبار می تواند منجر به تغییرات اقلیم در مقیاس جهانی و محلی، تغییر در چرخه بیولوژیکی، زمین شناسی، شیمیائی، و یا محیط زیست انسان گردد. آئروسلهای معدنی حاصل از گرد و غبار می تواند بر تشکیل ابر، خصوصیات ابر و میزان نزولات جوی اثر بگذارد. این اثر حتی مرجانهای اقیانوسها و دریاها را نیز از دستبرد خویش در امان قرار نداده است. غبار اتمسفری مانع از نفوذ نور خورشید شده و می تواند منجر به کاهش تولیدات کشاورزی به میزان 30-5 درصد گردد. ریزگردها می توانند کیفیت محصولات تولیدی را به میزان زیادی کاهش دهند بطوریکه حتی کاهش کیفیت خرما به نحوی که دیگر قابل فروش برای مصرف انسانی نبوده است را در پی داشته است(شاهسونی و همکاران ; 1391).
3.3. سلامت انسانی:
غلظت بالای ذرات در طوفانهای گرد و غباری باعث سینوزیت، برونشیت، آسم و صدمه به عملکرد دفاعی ماکروفاژها که منجر به افزایش عفونتهای بیمارستانی می گردد. همچنین تنفس غلظت بالای کلسیت (کربنات کلسیم) موجود در ذرات گرد و غبار منجر به عطسه و سلفه می گردد. یکی دیگر از اجزاء ذرات ریزگردها کوارتز(دی اکسید سیلیس) می باشد که تنفس این ترکیبات به مدت طولانی باعث بیماری سیلیکوریس می گردد. همچنان موجب آسیب به کلیه و کبد نیز می گردد. در ترکیب ریزگردها سایر عناصر سنگین و فلزات نیز موجود بوده که موجب ایجاد بیماریهای مختلفی می شود(زلقی و گودرزی ; 1390). طبق برخی گزارشهای علمی، وجود ترکیبات عناصر رادیو اکتیو در ریزگردها می تواند ناشی از کاربرد برخی تسلیحات در جنگ نیروهای غربی با عراق باشد که می تواند به بیمارهائی نظیر کم خونی و سرطان منجر شود(سرلک و سهراب پور; 1390).
3.4. ترسیب کربن (Carbon Sequestration) و گرمایش جهانی
گرمایش جهانی مشکلی است که توجه همه کشورها را به خود معطوف داشته است. از عوامل اصلی ایجاد این پدیده، افزایش آلاینده هائی همچون دی اکسید کربن و متان می باشد. یکی از فرآیندهای مؤثر در کاهش این گازهای آلاینده "سکوستریشن کربن" می باشد. مهمترین منبع اکوسیستم که دارای استعداد بالقوه در کاهش این آلاینده ها و به عبارتی ترسیب کربن دارد خاک می باشد. فرسایش بادی و به دنبال آن ایجاد ریزگردها به عنوان عامل تحریک کننده زوال کربن، هم از دیدگاه بهره وری کشتزارها و مراتع و هم در ارائه محاسبه دقیق کربن در مقیاس پروژه ای و هم در سطح ملی و جهانی نیازمند توجه و دقت است. بر طبق نتایج به دست آمده در منطقه دژگاه استان فارس، فرسایش بادی بطور معنی داری بر میزان کربن آلی خاک تاثیر معنی دار داشته است. این تحقیق و نظایر آن نشان می دهد که ریزگردها پدیده تشدید کننده گرمایش جهانی و عواقب ناشی از آن می باشد(فقیهی نیا و همکاران ; 1390).
4. دلیل بوجود آمدن ریزگردهای مورد بحث ایران
دلایل متعدد جهانی مثل گرمایش جهانی و خشکسالیهای اخیر را شاید بتوان در عرصه جهانی بدون تاثیر ندانست، ولی مواردی که دلیل این بحران شناخته شده است را می توان به موارد زیر خلاصه نمود:
4.1. ایجاد سدهای متعدد در ترکیه و طرحهای انحراف آب در سوریه: این دو به کم شدن آب زیر دست این سدها و عدم اختصاص حقابه و در نتیجه کم شدن منابع آبی جهت کشاورزی و عرصه های مرتعی آنها انجامیده است.
4.2. خشک شدن یا خشکانیدن تالاب های مهم در عراق و نواحی از ایران.
4.3. بی توجهی به کارهای احیای مناطق حساس به فرسایش بادی به دلایل سوء مدیریتی در عراق و ...
5. راه حل کنترل و مبارزه با ریزگردها
اقدامات تهاجمی جهت از بین بردن منشاء ریزگردها و اقدامات تدافعی جهت مقابله موقت و یا به عبارتی به حداقل رسانیدن آسیبهای آن دو گروه عمده به شرح زیر می باشند.
5.1. اقدامات تهاجمی:
5.1.1. رجوع به کنوانسیونهای بین المللی که ایران نیز سالهاست عضو آنها بوده و حق عضویت سالیانه می پردازد(افضلی و همکاران ; 1388).
5.1.2. ایجاد یک کارگروه یا کنسرسیوم منطقه ای تحت نظارت و رهبری نهادهای بین المللی یاد شده در بند قبلی با مشارکت کشورهای تحت تاثیر و عامل ایجاد ریزگرد.
5.1.3. مشخص شدن سهم عاملیت، مالی، کاری و وظیفه هر کشورعضو.
5.1.4. برنامه ریزی سهم کاری هر کشور جهت اقداماتی که کنسرسیوم یاد شده علمی مشخص می نماید.
5.1.5. ایجاد ضمانتهای لازم جهت اجرائی شدن هر یک از اقدامات توصیه شده توسط کارگروه با نظارت بین المللی.
5.1.6. ایجاد دیپلماسی فعال و اراده سیاسی داخلی لازم جهت پیگیری آن و همراهی سایر بخشهای سیاسی و مدیریتی بین المللی و داخلی.
5.1.7. ایجاد دستورالعمل ها و قوانین بازدارنده و یا تشویقی بمنظور حفظ و حراست از منابع طبیعی و محیط زیست مرتبط داخلی جهت جلوگیری از اضمحلال منابع طبیعی مشابه در داخل کشور.
5.1.8. استفاده از جدید ترین روشها و بومی سازی روشهای مقابله با توجه به پژوهشهای نوین و استفاده حداکثری از قابلیتهای علمی و تحقیقاتی موجود(حکیمی بافقی و افضلی; 1390).
5.2. اقدامات تدافعی :
5.2.1. برنامه ریزی مشخص همه جانبه جهت کاهش اثرات ریزگردهای متهاجم به مناطق داخل کشور.
5.2.2. اقدامات فیزیکی محافظتی ساختمانها و تاسیسات در برابر ریزگرد.
5.2.3. آموزش و فرهنگ سازی روشهای کاهش اثرات بر سلامت مردم همانند استفاده از ماسک یا نوشیدن شیر و ...
5.2.4. تدوین و اجرای روشهای به حداقل رسانیدن آسیب به بخشهای مختلف اقتصادی مثل: صنعت، کشاورزی، محیط زیست خشکی و آبی.
5.2.5. ایجاد سازگاری برای زندگی با این وضعیت به نحویکه آسیب از ریزگردها تا زمانیکه ان شاالله این مساله حل شود، که به نظر اینجانب در زمان کوتاهی نخواهد بود.
نتیجه گیری کلی:
در این مقاله سعی شد از جنبه های مختلف به "ریزگردها" نگریسته شود. به عقیده اینجانب و نظر به ماهیت ریزگردها پرداختن صرف به تثبیت شنهای روان با هر بودجه و منبعی در عراق یا ایران شاید تنها درصد بسیار کوچکی از مشکلات ریزگرد را حل کند و به هیچ وجه علاج واقعه نیست. با توجه به مطالبات ملی و حساسیت موضوع، تشکیل باندهای محدود و خاص مشورتی و عدم استفاده از سایر ظرفیتهای فکری در استانهای مختلف کشور که متاسفانه در برخی موارد دیده شده است، به دور از منطق است و طبیعتاً نتایج آن بر آیند همه ظرفیتهای علمی – تحقیقاتی و اجرائی نخواهد بود. همچنین اتخاذ برخی تصمیمات، فقط هدر روی میلیادرها دلار سرمایه ملت ایران که فقط به سبز نمودن کشوری دیگر بیانجامد را در پی خواهد داشت
.
منابع:
افضلی، سید فخرالدین. روحی پور، سعید. عظیم زاده، حمیدرضا. (1388). هشداری فراتر از بحران. روزنامه کیهان.
حبیبیان، احمد.جورابیان، محمود. (1390). پدیده گرد و غبار و اثرات آن بر صنعت آب و برق خوزستان. اولین کنگره بین المللی پدیده گرد و غبار و مقابله با آثار زیانبار آن (pp. 1151–1160). اهواز.
حکیمی بافقی، سمیه السادات. افضلی، سید فخرالدین. (1390). اثر مالچ تهیه شده از ضایعات سنگبری بر میزان فرسایش بادی. اولین کنگره بین المللی پدیده گرد و غبار و مقابله با آثار زیانبار آن (pp. 975–982). اهواز.
درویشی بلورانی، علی.نبوی، امید.عزیزی، رسول.دهقانی، مریم. (1390). تعیین کانونهای گرد و غبار های غرب میانی ایران با استفاده از تکنیک سنجش از دور، رهگیری باد و بررسی ویژگیهای محیطی منطقه. اولین کنگره بین المللی پدیده گرد و غبار و مقابله با آثار زیانبار آن (pp. 7–18). اهواز.
زلقی، الهه.گودرزی، غلامرضا. (1390). آنالیز ذرات گرد و غبار و اثرات بهداشتی آن بر ساکنین در استان خوزستان. اولین کنگره بین المللی پدیده گرد و غبار و مقابله با آثار زیانبار آن (pp. 1061–1080). اهواز.
سرلک، منصوره.سهراب پور، مصطفی. (1390). مدلسازی انتشار ذرات معلق در شعر صنعتی اراک از طریق AERMOD و مقایسه نتایج با اندازه گیریهای INAA و AAS در شرایط عادی و زمان ورود ریزگرد. اولین کنگره بین المللی پدیده گرد و غبار و مقابله با آثار زیانبار آن (pp. 1161–1167). اهواز.
شاهسونی، عباس.یاراحمدی، مریم.مصداقی نیا، علیرضا. یونسیان، مسعود.جعفرزاده حقیقی فرد، نعمت الله.صولت، محمدحسین.سلیمانی، زهرا.ندافی، کاظم. (1391). اثرات طوفانهای گرد و غباری بر سلامت و محیط زیست. اولین کنگره بین المللی پدیده گرد و غبار و مقابله با آثار زیانبار آن (pp. 1123–1138). اهواز.
فقیهی نیا، مائده. افضلی، سید فخرالدین. مسعودی، مسعود. فلاح شمسی، سیدرشید. (1390). اثر فرسایش بادی بر هدر رفت کربن آلی خاک(مطالعه موردی:حوضه دژگاه، شهرستان فراشبند، استان فارس). اولین کنگره بین المللی پدیده گرد و غبار و مقابله با آثار زیانبار آن (pp. 1041–1049). اهواز.
با بیابانزائی سخنرانی با عنوان "خاک سالم - زمین سالم - انسان سالم" داشتم. درواقع شاید بتوان گفت تنها سخنرانی تخصصی که در این روز با عنوان امسال این روز یعنی خاک سالم تناسب داشت همین بود. سخنرانی دیگر علمی هم توسط دکتر رهبر ایراد شد که آنهم جالب بود. اطلاعات و آمار هم توسط دکتر بردبار(مدیرکل استان) و مهندس جواهری(معاون فنی استان) ارائه گردید.
نشان دهند . ، دكتر فخرالدين افضلي دوشنبه شب در همايش پاياني محيط زيست در شيراز افزود: تفاوت كار كردن در معدن با زندگي در بين ريزگردها اين است كه كارگران معدنكار برخي موازين را رعايت مي كنند يا نسبت به نوع تنفس و رژيم غذايي به آنها آموزش داده مي شود اما به مردم اين آموزشها داده نشده است .